Öz
18. yüzyıl Kazak diplomasi tarihinde önemli yer tutan şahsiyetlerden biri de Abılay (Ebulmansur) Han’dır. Abılay, Kazak sözlü edebiyatına da çok konu olan ve yüceltilen şahsiyetlerden biridir. Sovyet dönemi tarih yazıcılığında Abılay Han ilk başta “sınıfsal” yaklaşımla Çarlık Rusya’sı ve Kazak “sömürgeci” sınıfına karşı mücadele eden bir kahraman olarak yüceltildiyse de sonraki dönemlerde Çin ve Rusya arasında ikili oyun oynayan kurnaz siyasetçi olarak tanımlanmıştır. Bununla birlikte araştırmalardaki genel kanı Abılay Han’ın sadece Orta Cüz’ün hanı olduğu doğrultusundaydı. Buna delil olarak da Rus imparatoriçesi II. Yekaterina’nın Abılay’ı sadece Orta Cüz’ün hanı olarak tanımasıyla ilgili belge gösteriliyordu. Günümüzdeki araştırmalar Abılay Han’ın Kazak Cüzlerinin tamamında hüküm sürdüğünü göstermektedir. Kazak Cüzleri, Abılay Han döneminde Rusya, Orta Asya Hanlıkları ve Çin’in dışında Cungar Hanlığı ile de sıkı ilişkiler içindeydi. Kazak-Cungar ilişkileriyle ilgili tarihi kayıtlar ve Kazak sözlü edebiyatında genelde iki halkın arasındaki kanlı savaşlara değinilmiştir, ancak Abılay Han’ın dönemi Cungarlar ve Kazakların çoğunlukla barış içinde yaşadıkları, ticarî ve diplomatik ilişkilerin güçlendiği ve bundan ötürü Çarlık Rusya’sının huzursuz olduğu dönemdir. Bu çalışmada Rus, Çin ve Kazak arşiv belgeleri ve modern araştırmalar ışığında Abılay Han dönemindeki Kazak-Cungar ilişkileri irdelenecektir.
Anahtar Kelimeler
Kazak Cüzleri, Cungarlar, Abılay, Galdan Tseren, Çarlık Rusya'sı
Destekleyen Kurum
yok
Proje Numarası
yok
Kaynakça
- ABUEV, K. K., “Velikiy Kazahskiy Han Ablay”, Kökşetau. İstorçeskiye Oçerki, Kokşetau 1997.
- ABUEV, K. K., Abılay Han. Sovremenniki i Nasledniki, Areket, Kökşetau 2013.
- AHMEDOV, B, A., Gosudarstvo Koçevyh Uzbekov, Nauka, Moskva 1965.
- Arhiv Vneşney Politiki Rosskiyskoy İmperii (AVPRİ), fond Kirgiz-Kaysakskiye Dela, opis’ 122/1, god 1742, delo , l. 82, l. 70.
- AVPRİ, fond Kirgiz-Kaysakskiye Dela, opis’ 122/1, god 1742, d. 2, l. 17 ob.
- AVPRİ, fond Kirgiz-Kaysakskiye Dela, opis’ 122/1, god 1755, d 1, l. 48.
- AVPRİ, fond Sibirskiye Dela, opis’ 130/2, gg. 1746-1754, d. 1, l. 80-80 ob.
- AVPRİ, fond Zyungorskiye Dela, opis’ 113/1, gg. 1755-1757, d. 4, l. 316.
- AVPRİ, fond Zyungorskiye Dela, opis’ 113/1, god 1751, d. 4, l. 17 ob.
- AVPRİ, Zyungorskiye Dela, opis’ 113/1, god 1743, d. 2, l. 39 ob-40.
- AVPRİ, Zyungorskiye Dela, opis’ 113/1, god 1745, d. 2, l. 4 ob.
- ÇİMİTDORJİYEV, Ş. V., Natsional’no-Osvoboditel’noye Dvijeniye Mongol’skogo Naroda v XVII-XVIII vv., İzd. Buryatskogo Nauçnogo Tsentra SORAN, Ulan Ude 2002.
- DOĞAN, Orhan, Kazak Hanlığı’nın Çarlık Rusyası ve Cungarlarla İlişkileri (Rus ve Kaak Kaynaklarına Göre), TTK Yayınları, Ankara 2021.
- DUĞLAT Mirza Haydar, Tarih-i Reşidî (Geride Bıraktıklarımızın Hikayesi), İngilizceden çeviren O. Karatay, 3. baskı, Selenge Yayınları, İstanbul 2019.
- Epistolyarnoye Naslediye Kazahskoy Pravyaşçey Elity 1675-1821 Godov, t. 1, Red. İ. V. Yerofeyeva, İzd. Abdi Company, Almatı 2014.
- FİŞER, İ, Ye., Sibirskaya İstoriya s Samogo Otkrytiya Sibiri do Zavoyevaniya Vsey Zemli Rossiyskim Orujiyem, İmperatorskaya Akademiya Nauk, Sankt-Peterburg 1774.
- Gosudarstvenny Arhiv Orenburgskoy Oblasti (GAOO), fond Voyenno-Pohodnaya Kantselyariya, opis’ 1, d. 7, k. 4, l. 1969 ob.
- GUREVİÇ, B. P., Mejdunarodnyye Otnoşeniya v Tsental’noy Azii v XVI- Pervoy Polovine XIX v., Moskva 1983.
- HAFİZOVA, K., Stepnyye Vlastiteli i İh Diplomatiya v XVIII-XIX Vekah, KAZISS, Nursultan 2019.
- KALAN Ekrem, Cungar Hanlığı’nın Siyasi Tarihi, TTK Yayınları 2008.
- Kazaksko-Ruskiye Otnoşeniya v XVI-XVIII Vekah, Sbornik Dokumentov i Materialov (KRO), İzd. AN KazSSR, Almatı 1961.
- KUDAYBERDİYEV, Ş. K., Türik, Qırgız, Qazaq ham Hanlar Şejiresi, Altın Kitap, Astana 2007.
- LEVŞİN, A. İ., Opisaniye Kirgiz-Kazaç’ih ili Kirgiz-Kaysatskih Ord i Stepey, Almatı 1996.
- Materilaly po İstorii Kazahskih Hanstv (MPİKH), Nauka, Alma-ata 1969.
- MOİDABAYEVA, Dana, “Kazaklardaki Cüzlük Sistemi ve Tarihçesi Üzerine Bir İnceleme,” Bilig, Bahar 2002, S. 21, s. 27-44.
- MOİSEYEV, V. A., Djungarskoye Hanstvo i Kazahy XVII-XVIII vv., Gılım, Almatı 1991.
- ŞOİNBAYEV, T. J., “K Voprosu o Prisoedineniy Srednego Juza k Rossii”, Trudy İİAE AN KazSSR, t. 15, 1962.
- Tsentral’nıy Gosudarstvenny Arhiv Drevnih Aktov (TsGADA), fond Pravitel’stvuyşçiy Senat, god 1742, dosya 14/145, l. 111.
- TsGADA, fond Pravitel’stvuyşçiy Senat, opis’ 113, god 1739-1745, dosya 142, l. 28-28 ob.
- Tsinskaya İmperiya i Kazahskiye Hanstva. Vtoraya Polovina XVIII-Pervaya Tret’ XIX vv. Sbornik Dokumentov i Materialov, çast’ 2, Almatı 1989.
- ÜMBETEY JIRAU, “Bökenbay Ölümün Abılay Hanga Estirtu”, Bes Gasır Jırlaydı, Haz. M. Magauin, M. Baydildayev, Jazuşı, Almatı 1989.
- ÜNAL, Fatih, “Moğol-Kazak Mücadeleleri Aktaban Şubırındı Hadisesi”, Türk Dünyası Tarih ve Kültür Dergisi, S. 160, Nisan 2000, s.17-22.
- VALİHANOV, Ş., Sobraniye Soçineniy, t. 1, Glavnaya Redaktsiya Kazahskoy Sovetskiy Entsiklopedii, Alma-ata 1984.
- VİTEBSKİY, V. N., Neplyuyev i Orenburgskiy Kray v Prejnem Yego Sostave do 1758 g., t. 3, Kazan’ 1897.
- ZLATKİN, İ. Ya., “Russkiye Arhivnyye Materilaly ob Amursane”, Filologiya i İstoriya Mongol’skih Narodov, Pamyati Akademika B. Ya. Vladimirtsova, İzd. Vostoçnoy Literatury, Moskva 1958, s. 289-313.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Bölüm | Makaleler |
| Yazarlar | |
| Proje Numarası | yok |
| Yayımlanma Tarihi | 17 Haziran 2022 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2022 Cilt: 7 Sayı: 1 |
