Öz
Tokat, tarihte birçok medeniyete ev sahipliği yapmış Anadolu’daki en eski şehirlerden biridir. XI. asrın sonlarında Danişmendliler zamanında Türk hâkimiyetine girmiştir. Şehrin fethinden itibaren Danişmendliler, Selçuklular ve Osmanlılar dönemlerinde pek çok dinî, sosyal ve kültürel eserler vücuda getirilmiştir. Bu eserler arasında Osmanlılar zamanında 1535 yılında inşa edilen Hoca Behzad Camii ve ne zaman yapıldığı kesin olarak bilinmeyen Hoca Behzad Muallimhanesi, ibadet ve eğitim mekânı olarak öne çıkmaktadır. Bu iki yapı, Osmanlı döneminde tesis edilen vakıf gelirleri ile varlığını devam ettirmiştir. Günümüze sadece Hoca Behzad Camii ulaşmış olup halen ibadete açıktır.
Bu makalede Tokat’ın eski dinî ve eğitim yapılarından Hoca Behzad Camii ve Muallimhanesi’nin vakıfları ele alınacaktır. Cami, XX. asrın başlarına kadar Tokat şehir merkezinde inşa edilen 17 camiden biridir. Caminin mimarî yapısı hakkında yeterli çalışma bulunmakla birlikte, vakıfları hakkında sınırlı zaman dilimlerini kapsayan birkaç inceleme yapılmıştır. Muallimhane ile ilgili herhangi bir incelemeye rastlanmamıştır. Bu çalışmada ana kaynak olarak yararlanılan arşiv belgeleri ve mahkeme kayıtları yardımı ile kuruluşundan günümüze kadar Hoca Behzad Camii ve Muallimhanesi’nin bütün vakıfları incelenecektir. Cami ve muallimhanenin bakım ve onarımı ile görevlilerinin ücretleri için bazı akar vakıfları kurulmuştur. Ayrıca bazı varlıklı hayır sahipleri bu iki yapı için ilave vakıflar kurmuşlardır. Makalenin temel amacı, Hoca Behzad Camii ve Muallimhanesi’nin vakıflarını bütün yönleriyle ele alarak Tokat’ın sosyal ve kültürel tarihine katkı sağlamaktır.
Anahtar Kelimeler
Kaynakça
- II. Kitap ve Makaleler
- Aksulu, B. I (1994). Fetihten Osmanlı Dönemi’ne Kadar Tokat Şehri Anıtları [Basılmamış Doktora Tezi]. Ankara Gazi Üniversitesi.
- Akyüz, A. vd.(2010). Tokat Merkez ve İlçeleri Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıkları Envanteri, Tokat.
- Araz, Y. (2017). 16. Yüzyıldan 19. Yüzyıl Başlarına Osmanlı Toplumunda Çocuk Olmak, İstanbul: Kitap Yayınevi Yayınları .
- Baltacı, C. (2004). Mektep. İçinde, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 29, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 6-7.
- Dönmez, İ. K. (2020). Murâbaha. İçinde, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 31. Ankara: Türkiye
- Diyanet Vakfı, s. 148-152.
- Durma, A. (2010). Evliyalar Şehri Tokat, Ankara 2010.
- Ergin, O. N. (1977). Türkiye Maarif Tarihi, I-II, İstanbul: Eser Kültür Yayınları.
- Erkara, A. (2010). Tokat Merkez’de Osmanlı Dönemi Dini Mimarisi, [Basılmamış Yüksek Lisans Tezi]. Kayseri Erciyes Üniversitesi.
- Evliya Çelebi (2001). Evliya Çelebi Seyahatname, Haz. Yücel Dağlı - Seyit Ali Kahraman - İbrahim Sezgin, C. 5, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
- Genç, Mehmet (2000). Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, İstanbul: Ötüken Yayınları.
- Gökbilgin, T. (1974). Tokat. İçinde, İslam Ansiklopedisi, XII/I. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlı Yayınları, s. 401-412.
- Gündoğdu, Hamza Vd. (2006). Tarihi Yaşatan İl Tokat, Ankara.
- Güven, İ. (2014). Türk Eğitim Tarihi, Ankara: Pegem Akademi Yayınları.
- Kucur, Sadi S. (1993). Sivas, Tokat ve Amasya’da Selçuklu ve Beylikler Devri Vakıfları (Vakfiyelere göre),
- [Basılmamış Doktora Tezi]. İstanbul Marmara Üniversitesi. Mercan, M. ve Ulu, M. E. (2003). Tokat Kitabeleri, Ankara.
- Önkal, A. ve Bozkurt, N. (1993). Cami. İçinde, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 7. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, s. 46-56.
- Pakalın, M. Z. (1983). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. I-II-III, İstanbul: MEB. Yayınları. Seçgin,
- N. (1993). Tokat’taki Türk Mimari Eserleri, [Basılmamış Yüksek Lisans Tezi], İstanbul Mimar Sinan Üniversitesi.
- Sertoğlu, M. (1986). Osmanlı Tarih Lügati, İstanbul: Enderun Kitabevi Yayınları. Şemseddin Sami (1987), Kâmûs-ı Türkî, İstanbul: Çağrı Yayınları.
- Şimşirgil, A. (1990). Osmanlı Taşra Teşkilatında Tokat (1455-1574), [Basılmamış Doktora Tezi], Marmara Üniversitesi.
- Şimşirgil, A. (2003). XIV-XVI. Yüzyıllarda Tokat Cami ve Mescidleri, Tarih İncelemeleri Dergisi, XVIII (1), 87-104.
- Tunca, A. (2000). Vakfiyelerine Göre Tokat Vakıfları (H. 1000-1200/M. 1591-1785), [Basılmamış Yüksek Lisans Tezi]. Ankara Gazi Üniversitesi.
- Uysal, A. O. (1987). Tokat’taki Osmanlı Camileri. İçinde, Türk Tarihinde ve kültüründe Tokat Sempozyumu 2-
- 6 Temmuz 1986, (Yay. Haz. S. Hayri Bolay, Mustafa Yazıcıoğlu, Bahaeddin Yediyıldız, Mehmet Özdemir), Ankara, s. 313-364.
- Uzunçarşılı, İ. H. (1927). Kitabeler, İstanbul.. Üçer, M. (1987). Tokat ve Efsaneleri, İnanışları, İçinde, Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu 2-6
- Temmuz 1986, (Yay. Haz. S. Hayri Bolay, Mustafa Yazıcıoğlu, Bahaeddin Yediyıldız, Mehmet Özdemir), Ankara, s. 217-230.
- Wolper, E. S. (1994). Patronage and Practice in Late Seljuk and Early Beylik Society: Dervish Lodges in Sivas, Tokat, and Amasya, [Basılmamış Doktora Tezi], University of California, Los Angeles, U.S.A.
- Yavi, Ersal (1986). Tokat (Komana), İstanbul.
- Yediyıldız, Bahaeddin (1986). “Vakıf”, İslam Ansiklopedisi (İA), C. XIII: 153-172.
- Yediyıldız, Bahaeddin (2003). XVIII. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi Bir Sosyal Tarih İncelemesi, Ankara: TTK Yay.
- Yinanç, M. H. (1988). Danişmendliler. İçinde, İslam Ansiklopedisi (İA), III, İstanbul: MEB. Yayını, s. 468- 469.
Öz
Tokat is one of the oldest cities in Anatolia, which has hosted many civilizations in history. At the end of the XIth century, it came under Turkish rule during the Danishmend period. Since the conquest of the city, many religious, social and cultural artifacts have been brought into existence during the periods of Danishmends, Seljuks and Ottomans. Among these works, Hoca Behzad Mosque, which was built in 1535 during the Ottoman period, and Hoca Behzad School, whose exact date is unknown, stand out as places of worship and education. These two structures continued their existence with the waqf incomes established in the Ottoman period. Only Hoca Behzad Mosque has survived and is still open for worship.
In this article, the waqfs of Hoca Behzad Mosque and Muallimhane, which are the old religious and educational structures of Tokat, will be discussed. The mosque, is one of the 17 mosques built in the city center of Tokat until the beginning of the XXth century.
Although there are sufficient studies on the architectural structure of the mosque, there are a few studies on its foundations covering limited time periods. No study was found about the Muallimhane. In this study, all the foundations of Hoca Behzad Mosque and Muallimhane will be examined with the help of archival documents and court records used as the main source. Some income foundations were established for the maintenance and repair of the mosque and the Muallimhane and for the wages of their staff. In addition, some wealthy benefactors have established additional foundations for these two structures. The main purpose of the article is to contribute to the social and cultural history of Tokat by considering the foundations of Hoca Behzad Mosque and Muallimhane in all its aspects.
Kaynakça
- II. Kitap ve Makaleler
- Aksulu, B. I (1994). Fetihten Osmanlı Dönemi’ne Kadar Tokat Şehri Anıtları [Basılmamış Doktora Tezi]. Ankara Gazi Üniversitesi.
- Akyüz, A. vd.(2010). Tokat Merkez ve İlçeleri Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıkları Envanteri, Tokat.
- Araz, Y. (2017). 16. Yüzyıldan 19. Yüzyıl Başlarına Osmanlı Toplumunda Çocuk Olmak, İstanbul: Kitap Yayınevi Yayınları .
- Baltacı, C. (2004). Mektep. İçinde, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 29, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 6-7.
- Dönmez, İ. K. (2020). Murâbaha. İçinde, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 31. Ankara: Türkiye
- Diyanet Vakfı, s. 148-152.
- Durma, A. (2010). Evliyalar Şehri Tokat, Ankara 2010.
- Ergin, O. N. (1977). Türkiye Maarif Tarihi, I-II, İstanbul: Eser Kültür Yayınları.
- Erkara, A. (2010). Tokat Merkez’de Osmanlı Dönemi Dini Mimarisi, [Basılmamış Yüksek Lisans Tezi]. Kayseri Erciyes Üniversitesi.
- Evliya Çelebi (2001). Evliya Çelebi Seyahatname, Haz. Yücel Dağlı - Seyit Ali Kahraman - İbrahim Sezgin, C. 5, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
- Genç, Mehmet (2000). Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi, İstanbul: Ötüken Yayınları.
- Gökbilgin, T. (1974). Tokat. İçinde, İslam Ansiklopedisi, XII/I. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlı Yayınları, s. 401-412.
- Gündoğdu, Hamza Vd. (2006). Tarihi Yaşatan İl Tokat, Ankara.
- Güven, İ. (2014). Türk Eğitim Tarihi, Ankara: Pegem Akademi Yayınları.
- Kucur, Sadi S. (1993). Sivas, Tokat ve Amasya’da Selçuklu ve Beylikler Devri Vakıfları (Vakfiyelere göre),
- [Basılmamış Doktora Tezi]. İstanbul Marmara Üniversitesi. Mercan, M. ve Ulu, M. E. (2003). Tokat Kitabeleri, Ankara.
- Önkal, A. ve Bozkurt, N. (1993). Cami. İçinde, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 7. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, s. 46-56.
- Pakalın, M. Z. (1983). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. I-II-III, İstanbul: MEB. Yayınları. Seçgin,
- N. (1993). Tokat’taki Türk Mimari Eserleri, [Basılmamış Yüksek Lisans Tezi], İstanbul Mimar Sinan Üniversitesi.
- Sertoğlu, M. (1986). Osmanlı Tarih Lügati, İstanbul: Enderun Kitabevi Yayınları. Şemseddin Sami (1987), Kâmûs-ı Türkî, İstanbul: Çağrı Yayınları.
- Şimşirgil, A. (1990). Osmanlı Taşra Teşkilatında Tokat (1455-1574), [Basılmamış Doktora Tezi], Marmara Üniversitesi.
- Şimşirgil, A. (2003). XIV-XVI. Yüzyıllarda Tokat Cami ve Mescidleri, Tarih İncelemeleri Dergisi, XVIII (1), 87-104.
- Tunca, A. (2000). Vakfiyelerine Göre Tokat Vakıfları (H. 1000-1200/M. 1591-1785), [Basılmamış Yüksek Lisans Tezi]. Ankara Gazi Üniversitesi.
- Uysal, A. O. (1987). Tokat’taki Osmanlı Camileri. İçinde, Türk Tarihinde ve kültüründe Tokat Sempozyumu 2-
- 6 Temmuz 1986, (Yay. Haz. S. Hayri Bolay, Mustafa Yazıcıoğlu, Bahaeddin Yediyıldız, Mehmet Özdemir), Ankara, s. 313-364.
- Uzunçarşılı, İ. H. (1927). Kitabeler, İstanbul.. Üçer, M. (1987). Tokat ve Efsaneleri, İnanışları, İçinde, Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu 2-6
- Temmuz 1986, (Yay. Haz. S. Hayri Bolay, Mustafa Yazıcıoğlu, Bahaeddin Yediyıldız, Mehmet Özdemir), Ankara, s. 217-230.
- Wolper, E. S. (1994). Patronage and Practice in Late Seljuk and Early Beylik Society: Dervish Lodges in Sivas, Tokat, and Amasya, [Basılmamış Doktora Tezi], University of California, Los Angeles, U.S.A.
- Yavi, Ersal (1986). Tokat (Komana), İstanbul.
- Yediyıldız, Bahaeddin (1986). “Vakıf”, İslam Ansiklopedisi (İA), C. XIII: 153-172.
- Yediyıldız, Bahaeddin (2003). XVIII. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi Bir Sosyal Tarih İncelemesi, Ankara: TTK Yay.
- Yinanç, M. H. (1988). Danişmendliler. İçinde, İslam Ansiklopedisi (İA), III, İstanbul: MEB. Yayını, s. 468- 469.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Bölüm | Articles |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 30 Haziran 2023 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2023Cilt: 47 Sayı: 1 |
Bu eser Creative Commons Atıf-GayriTicari 4.0 Uluslararası Lisansı ile lisanslanmıştır.